گزارش وبینار "شیعیان در هند : گذشته و حال"

 وبینار "شیعیان در هند : گذشته و حال" در تاریخ 7 اسفند ماه 1400 برگزار شد.

 

گروه پژوهشی مطالعات هند دانشگاه الزهرا (س) با همکاری انجمن علمی دانشجویی ادیان و عرفان دانشگاه الزهرا (س)، وبینار "شیعیان در هند: گذشته و حال" را با هدف ارتقای سطح علمی اساتید و دانشجویان در زمینه مطالعات مربوط به هند، با سخنرانی دکتر محسن معصومی در روز شنبه 7 اسفند ماه 1400 از ساعت 17 الی 19 باحضور 27 نفر از علاقمندان به میزبانی دبیر علمی نشست دکتر لیلا هوشنگی عضو هیئت علمی گروه ادیان و عرفان دانشکده الهیات دانشگاه الزهرا (س) در فضای اسکای روم برگزار کرد.

دبیر علمی نشست: دکتر لیلا هوشنگی عضو هیئت علمی گروه ادیان و عرفان. دانشکده الهیات دانشگاه الزهرا (س)

در بخش نخست سخران این نشست آقای دکتر معصومی عضو هیئت علمی گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه تهران به بحث شیعیان در هندِ تاریخی یا هند دوره ی میانه پرداختند و بعد از پایان این بخش، از طرف دانشجویان و دبیر نشست پرسش هایی مطرح شد و آقای دکتر معصومی پاسخ دادند. در بخش دوم، ایشان به بحث شیعیان در هند در دوره ی حضور انگلیسی‌ها و همینطور در هندِ امروزی پرداختند و در پایان  پرسش و پاسخ دانشجویان و دکتر معصومی ادامه داشت.

علاقه مندان می توانند خلاصه ای از مطالبی که توسط دکتر معصومی در نشست "شیعیان در هند؛ گذشته و حال" ارائه شد را مطالعه کنند.

مقدمه اول: نکته ی اولی که باید توجه داشت، هندی که در منابع تاریخی و جغرافیایی اسلامی به آن اشاره شده است همان چیزی ست که در دوره ی جدید، انگلیسی‌ها آن را شبه قاره ی هند نامیدند. بنابراین هند تاریخی آن دوره‌ای از هند است که شرق شناسان غربی به آن هند دوره ی میانه می گویند که تقریباً همان شبه قاره ی امروز است. و هند امروزی، منظور جمهوری فدرال هند است که بعد از تجزیه در سال 1947 ایجاد شد.

مقدمه دوم: نکته ی بعدی که باید در نظر گرفت درباره ی تشیع است. از همان سده‌های اول و دوم هجری گروههای مختلف شیعه از جمله شیعیان امامی، زیدی، اسماعیلی، خوجه، قرمطی، بامی، سادات باره و غیره، به هند وارد شدند و در آنجا فعالیت کردند. اما منظور ما از شیعه در هند، فقط شیعه ی امامیه است.

منابع مطالعاتی درباره تشیع در هند: در دوره ی کلاسیک، تک نگاری که بخواهد تاریخ شیعیان را در هند بررسی کند نداریم. کتاب هایی که درمورد تاریخ عمومی هند نوشته شده، به موضوع شیعیان هم پرداخته است. اما بعد از ورود انگلیسی‌ها تک نگاری هایی اختصاصی درمورد شیعیان و همچنین شیعیان امامیه در هند نوشته شد. مثلاً کتابی داریم در جنوب هند به نام "قانون اسلام" که این کتاب درمورد آداب و رسوم مسلمانان در جنوب هند است و در دوره ی انگلیسی ها نوشته شده است. بعدتر مطالعات اختصاصی درمورد هند توسط دو گروه، یعنی غربی ها و خودِ مسلمانان نوشته شد.

تاریخ تشیع در هند

دوره ی اول: تاریخ تشیع از آغاز تا تشکیل حکومت بابریان در آغاز سده ی دهم است، یعنی از حدود سال 90 یا 91 هجری تا 932 هجری. این دوره فعالیت تشیع امامیه کمتر است و منابعی که درمورد تشیع حرف میزنند به نظر میرسد منظور آنها عمدتاً زیدیه و قرمطیان هستند، و شیعیان امامی چون فعالیت سیاسی چندانی نداشتند کمتر در تیررس مورخان هستند. بنابراین چه در دوره ی عرب ها و ترکان و چه در دوره ی سلاطین دهلی، وقتی صحبت از شیعیان میشود عمدتاً منظور شیعیان زیدی و قرمطی هستند. حتی محمود غزنوی یکی از دلایل خود را برای لشکرکشی به هند، مقابله با گسترش نفوذ قرمطیان می دانست.

در دوره ی فتوحات و بعداً سلاطین دهلی چند حادثه اتفاق افتاد که منجر به افزایش تعداد شیعیان به ویژه در منطقه سند و بعداً در در دهلی و پیرامون دهلی شد: 1. در دو شهر منصوره و مولتان، مسلمان ها در قرن سوم و چهارم حکومت هایی تشکیل دادند و به نام خلفای فاطمی مصر خطبه می خواندند. 2. حملات مغولان که حدوداً از سال 616 شروع شد و موجب ایجاد موج مهاجرت مسلمانان از جمله سادات و شیعیان به سرزمین های دیگر شد.

دوره ی دوم: نقطه ی عطف تاریخ تشیع امامی در هند آغاز قرن دهم هجری ست. سه رویداد مهم اتفاق افتاد که این رویدادها در گسترش تشیع در هند بسیار تاثیرگذار بودند: 1. در آغاز سده ی دهم هجری با برآمدن حکومت صفویه و رسمیت یافتن تشیع امامی در ایران، مناسبات گسترده‌ای بین صفویان و مسلمانان هند برقرار شد. 2. از میانه ی قرن هشتم در جنوب هند در دکن، حکومتی از سلاطین مغول منشعب شد به نام بهمنیان که خودشان را ایرانی می دانستند، و این حکومت برای مقابله با رقیبان خود به شدت به حمایت از علما، دانشمندان و شعرای ایرانی پرداختند. حکومت بهمنیان در دهه‌های پایانی قرن نهم به پنج حکومت کوچک تجزیه شد و از بین پنج حکومتی که جای بهمنیان را گرفتند سه تای آنها در همه ی دوره ی خودشان یا بخشی از آن، تشیع امامی را به عنوان مذهب رسمی خود برگزیدند. 3. و سومین حادثه در آغاز سده ی دهم در سال 932 هجری، تشکیل حکومت بابریان بود. بابریان سنی مذهب بودند اما چون برای رسیدن به قدرت از حمایت صفویه استفاده کرده بودند، خودشان را مدیون صفویه می دانستند و تقریباً در همه ی دوره ی صفویه از آنها به نام سادات نام می بردند.

شاید بزرگترین حامی شیعیان، سومین پادشاه بابریان یعنی اکبرشاه بود که از سال 963 تا 1014 حکومت کرد و مناسبات خوبی با پادشاهان صفوی داشت. برجسته‌ترین عالم شیعی امامی در این دوره قاضی نورالله شوشتری ست که در دربار اکبرشاه منصب قضاوت گرفت و مورد اعتماد او بود. قاضی نورالله شوشتری در حمایت از شیعیان امامی و ترویج تشیع امامی نقشی بی بدیل داشت.

شیعیان در هند دوره ی جدید

هویت فرهنگی شیعه: مسلمانان همیشه در طی چند سده‌ای که بر هند حاکم بودند و تقریباً از ابتدای قرن هفتم تا میانه‌های قرن سیزدهم بود، در همه ی این دوره‌ها مسلمانان در اقلیت بودند و شیعیان به عنوان یک اقلیت مسلمان در هند زندگی می کردند، یعنی شیعیان یک اقلیت مذهبی بودند در درون یک اقلیت دینی. و شیعیان هند هیچ وقت به دنبال ایجاد یک هویت مستقل شناخته شده شیعی نبودند و در مواجهه با حوادث تأثیر گذار بر زندگی مسلمانان، یک صدا از شیعیان نمیشنویم.

اقدامات شیعیان در دوره ی انگلیسی‌ها: کتاب "صدر الافاضل" فهرست و شرح حالی از علمای شیعه در دوره ی انگلیسی‌هاست. با مطالعه این کتاب این تلقی به وجود می‌آید که علمای شیعه عمدتاً با انگلیسی‌ها همکاری میکردند. برخی از آنها لقب داشتند، برخی حقوق میگرفتند، و زبان انگلیسی و علوم جدید یاد گرفته بودند. بعضی از اقداماتی که شیعیان در دوره ی انگلیسی‌ها انجام دادند به نوعی واکنشی بود که در مقابل مسلمانان اهل سنت انجام میدادند. اما هیچگاه شیعیان فعالیت سیاسی جدی نداشتند و در تصمیم گیری های مهم سیاسی تاثیرگذار نبودند، و همیشه ذیل گروه های دیگری که عمدتاً هم غیر مسلمان و هندو بودند قرار میگرفتند.

موضع شیعیان درباره ی تجزیه هند: به نظر میرسد که اغلب علمای شیعه با تشکیل یک کشور مسلمان مخالف بودند. شاید در ذیل حکومت انگلیسی‌ها و یا حتی در ذیل حکومت هندوها، شیعیان احساس رضایت بیشتری داشتند. چون در هند منازعات شیعه و سنی بسیار است و شاید شیعیان می‌پنداشتند که اگر شیعیان جزو اقلیت یک کشور مسلمان بشوند، با آن سابقه ی منازعاتی بین شیعه و سنی، چندان جایگاهی نخواهند داشت. که البته تجربه ی شیعیان پاکستان نشان داد که آن تصور چندان هم بیراه نبوده است. بعد از تشکیل کشور پاکستان موج مهاجرت مسلمانان به راه افتاد و حدود 9 تا 10 میلیون مسلمان از نقاط مختلف هند به راه افتادند و به پاکستان مهاجرت کردند. که از این بین تعداد شیعیانی که مهاجرت کردند بسیار کم بود و اکثراً همچنان در هند ماندند.

وضعیت شیعیان امامیه در هند امروزی: 1. به شدت متفرق و متشتت هستند. مثلاً در شهر لکهنو هند که یکی از مراکز مهم شیعیان است، دوتا هیئت، دوتا مسجد، دو محله ی شیعی، دو عالم شیعی پیدا نمیکنید که در موضوعی با هم همدل باشند. و هرگز یک مرجع شیعی مجتهد جامع الاطراف متفق علیه پیدا نمیکنید که اکثر شیعیان بر او اتفاق داشته باشند. 2. تشیع شیعیان امامی هند به لحاظ توجه به علوم و معارف اهل بیت، یک تشیع دسته دوم و سطحی ست. تعداد عالمانی که کارهای علمی عمیق انجام داده باشند، در فقه، اصول، حدیث، کلام و غیره بسیار کم است. و حوزه‌ها و مراکز علمی شیعی به لحاظ توان فکری و توان علمی از مراکز مشابه در دیگر کشورها خیلی عقبتر هستند. 3. سطحی نگری، غلبه ی اخباریگری، پرداختن بیشتر به مناسک شیعی به جای پرداختن به اندیشه‌ها، فقدان مواد و متون درسی مناسب و به روز، همه ی اینها باعث شده که علمای شیعه و مدارس شیعی پاسخگوی مسائل شیعیان و تطبیق آن با مسائل روز نباشند.

آیین‌های عزاداری شیعه: آیین‌های عزاداری شیعه در هند فراجناحی ست. این آیین متعلق به شیعیان است اما می‌بینیم در برخی شهرها و روستاها که عزاداریهای باشکوه برگزار میشود، یک شیعه هم پیدا نمیکنید. یا در شهرهایی مثل لکهنو، حیدرآباد، کشمیر، در عزاداریها همه شرکت میکنند. همه یعنی شیعه، سنی، مسیحی، هندو و غیره همگی مشارکت جدی دارند. مثلاً می‌بینیم یک هندو تکیه میزند، نذری پخش میکند، و این خیلی جالب توجه است. بنابراین این عزاداریها و نقش آن در کسب هویت فرهنگی شیعیان مهم است.

موضوعات پیشنهادی دکتر معصومی برای دانشجویانی که علاقه‌مند به تاریخ و مناسبات ادیان هستند: بررسی عکس‌العمل شیعیانِ هند در قبال برخی حوادث مهم در دوره ی انگلیسی‌ها و دوره ی جدید. به طور مثال: 1. موضع شیعیان در برابر علوم جدید 2. موضع شیعیان در برابر نوگرایی 3. موضع شیعیان در برابر تجزیه هند.